ห้องสมุดคือแหล่งรวมและกระจายความรู้

ห้องสมุดคือแหล่งรวมและกระจายความรู้

ความคิด และการกระทำ เพื่อรวบรวมความรู้ ที่บันทึกไว้ในรูปแบบของหนังสือ และสื่อความรู้แบบอื่นๆ ได้มีมานานแล้ว มีทั้งการรวบรวม เพื่อการอ่านแสวงหาความรู้ของแต่ละคน และการรวบรวมให้เป็นแหล่งความรู้สำหรับชุมชน และสังคม ให้เป็นศูนย์กลางแห่งความรู้ ซึ่งทุกคนในชุมชน หรือสังคมนั้นๆ อาจแสวงหาความรู้สำหรับตนเองได้ แหล่งรวบรวมหนังสือ และสื่อความรู้ต่างๆ เช่นนี้ เรียกว่า ห้องสมุด หรือหอสมุด มีมาตั้งแต่สมัยโบราณ และมีพัฒนาการ ควบคู่ไปกับความเจริญก้าวหน้า ทางความรู้

  คำว่า "สมุด" เป็นคำไทยดั้งเดิมใช้เรียกแผ่นกระดาษ ที่พับทบไปมา เหมือนพัดด้ามจิ้ว มีขนาดใหญ่พอที่จะเขียนเรื่องราวต่างๆ ลงไว้ พับเป็นปึกหนาประมาณ ๒-๓ นิ้ว เรียกว่า สมุดปึกหนึ่ง นับเป็นสมุดเล่มหนึ่ง ถ้าจะเทียบกับภาษาปัจจุบัน สมุดก็คือ หนังสือนั่นเอง สมุดเช่นนี้ เราใช้มาจนกระทั่งถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ ในรัชกาล พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ก็ยังมีใช้กันอยู่บ้าง แม้จะมีการพิมพ์ด้วยเครื่องจักร และมีการเย็บเล่มหนังสือ แบบหนังสือของชาวตะวันตกแล้ว บางครั้งเราก็เรียกหนังสือที่เขียนด้วยมือ และทำเล่ม โดยการพับกระดาษทบกันไปมาเป็นปึก ว่า สมุดไทย ถ้าเป็นหนังสือทางพระพุทธศาสนา หรือเป็นของพระมหากษัตริย์ก็เรียกว่า พระสมุด เรื่องขนาดยาวอาจประกอบด้วย สมุดไทยหลายปึก หรือหลายเล่ม สถานที่ ซึ่งเก็บรวมสมุดเช่นนี้ จึงได้ชื่อว่า ห้องสมุด หรือหอสมุด
ห้องสมุดในสมัยโบราณ 

ห้องสมุดที่เก่าแก่ที่สุดในโลก และที่ตั้งขึ้น เป็นแหล่งแรก สันนิษฐานกันว่า เห็นจะได้แก่ ห้องสมุดตามวัด และพระราชวัง เพราะวัดเป็นที่ชุมนุมของนักบวช ซึ่งเป็นผู้รู้เรื่องศาสนา พระราชวังเป็นที่ซึ่งมีนักปราชญ์ราชบัณฑิตรับราชการ หรืออยู่ในพระราชูปถัมภ์

ห้องสมุดเก่าแก่ที่สุดแห่งหนึ่งที่นักโบราณคดีได้ค้นพบ คือ ห้องสมุดของพระเจ้าซาร์กอนแห่ง อาณาจักรอัสซีเรีย (Sargon of Assyria) ซึ่งสร้างขึ้นประมาณ ๓๐๐ ปีก่อนพุทธกาล เป็นที่รวบรวมหนังสือความรู้ต่างๆ ในรูปของแท่งดินเหนียว สลักตัวอักษรรูปลิ่ม มีทั้งแท่งดินดิบ และแท่ง ดินเผา ห้องสมุดนี้ทำให้นักโบราณคดี และนักภาษาโบราณสามารถเรียนรู้อารยธรรม ของอาณาจักรโบราณในลุ่มแม่น้ำไทกริส และยูเฟรติสในตะวันออกกลางได้มาก ห้องสมุดแห่งนี้มีหนังสือ อยู่ประมาณ ๒๒,๐๐๐ แท่ง เจริญรุ่งเรืองมากในสมัยพระเจ้าอัสสุรบานิปาล พระราชนัดดา ของพระเจ้าซาร์กอนที่ ๒ มีหนังสือเพิ่มเติมมากขึ้น มีการจัดหมู่หนังสือ และลงบัญชีไว้เรียบร้อย ส่วนมากเป็นเรื่องประวัติศาสตร์ ศาสนา วรรณคดี หลักภาษา วิทยาศาสตร์เท่าที่รู้จักกันในสมัยนั้น และเศรษฐกิจ

มีหลักฐานปรากฏในอาณาจักรที่เจริญรุ่งเรืองในสมัยโบราณต่อมาว่า มีห้องสมุดสำคัญๆ หลายแห่ง เช่น ในอียิปต์สมัยโบราณ มีห้องสมุดเมืองอะเล็กซานเดรีย (Alexandria) และห้องสมุดที่เมืองเพอร์กามุม (Pergamum) สมัยกรีกโบราณ มีห้องสมุดส่วนตัว ของอาริสโตเติล (Aristotle) ในยุโรปตอนปลายพุทธศตวรรษที่ ๒๐ มีห้องสมุด ขนาดใหญ่ที่มีความสำคัญต่อเนื่องมาจนถึงปัจจุบัน คือ หอสมุดแห่งชาติฝรั่งเศส และหอสมุดแห่งชาติอังกฤษเป็นต้น 

ในซีกโลกตะวันออก อาณาจักรโบราณ เช่น จีน และอินเดีย ซึ่งมีความก้าวหน้าทางวิชา ความรู้และหนังสือ ก็มีการสะสมหนังสือด้วยเหมือนกัน ชาวจีนโบราณรู้จักวิธีทำกระดาษ สำหรับเขียนหนังสือ รู้วิธีพิมพ์หนังสือด้วยแผ่นไม้ และแกะตัวพิมพ์ มีการบันทึกความรู้ทำนอง สารานุกรม จดบันทึกพงศาวดารเรื่องราวในอดีต มีการแต่งวรรณคดี ชาวเกาหลีโบราณรู้จักวิธีพิมพ์ด้วยตัวพิมพ์โลหะ และมีหน่วยราชการ "ว่าด้วยหนังสือ" ชาวอินเดียมีตำราว่าด้วยเทววิทยา ศาสนา วรรณศิลป์ และศิลปกรรมมาช้านาน อย่างไรก็ดี ความรู้เกี่ยวกับห้องสมุดหรือคลัง หนังสือของประเทศทั้งสองในสมัยโบราณ คงเป็นเรื่องที่จะต้องศึกษาค้นคว้าอย่างเป็นระบบกันต่อไป

ห้องสมุดในสมัยปัจจุบัน 

ในรอบร้อยปีที่ผ่านมา ห้องสมุดได้มีวิวัฒนาการก้าวหน้ามากทั้งในด้านปริมาณของ หนังสือ คุณภาพและมาตรฐาน ของการดำเนินงานด้านเทคนิคในการวิเคราะห์เนื้อหา ในการจัดกลุ่มหมวดหมู่ของเนื้อหาวิชาต่างๆ การจัดเก็บ สงวนรักษา จัดทำเครื่องมือค้นหาเรื่องราวที่ต้องการการจัดการฝึกอบรมบุคลากรในด้านวิชา- ชีพบรรณารักษศาสตร์และสารนิเทศศาสตร์ การนำเครื่องจักรกล รวมทั้งเครื่องคอมพิวเตอร์มาใช้ในการจัดและการให้บริการทางความรู้ต่างๆ อย่างกว้างขวาง และสอดคล้องกับความต้องการ เป็นกำลังทางด้านวิชาความรู้ข่าวสาร และข้อมูลต่างๆ ที่จำเป็นในการพัฒนาทุกด้านของแต่ละคน และของสังคม 

ปัจจุบันนี้ เป็นที่รับรองทั่วโลกว่า ห้องสมุด เป็นสถาบันรวบรวมและให้บริการความรู้แก่บุคคล และสังคม รัฐบาลของประเทศต่างๆ ถือเป็นภารกิจที่จะจัดให้มี และสนับสนุนการดำเนินงาน และพัฒนาการของห้องสมุด โดยจัดสร้างงบประมาณให้เพียงพอ สำหรับจัดซื้อหนังสือ ตลอดจนวัสดุอุปกรณ์ จัดสร้างและบำรุงรักษาสถานที่ จัดให้มีตำแหน่งสำหรับบรรณารักษ์ และเจ้าหน้าที่อื่นๆ ในห้องสมุด ให้ห้องสมุดเป็นหน่วยงานที่มีสถานภาพมั่นคง ให้มีการศึกษาทางวิชาชีพบรรณารักษศาสตร์ และสารนิเทศศาสตร์ ในระดับอุดมศึกษา จัดทำมาตรฐานงานทางเทคนิค ส่งเสริมการค้นคว้าวิจัยเพื่อพัฒนางานให้มีประสิทธิภาพ และให้ทั่วถึงประชาชนในชาติ แม้ว่าการสนับสนุนจะมากน้อยแตกต่างกันในแต่ละประเทศ ถ้ามองภาพรวมแล้วจะเห็นได้ว่า พัฒนาการของห้องสมุดในปัจจุบัน ในรอบ ๘๐ กว่าปีนี้ เพิ่มพูนเป็นหลายเท่าของพัฒนาการในระยะหลายร้อยปีที่ผ่านมา ในขณะเดียวกันประชาชนที่มีการศึกษา ก็ใช้ประโยชน์จากหนังสือที่มีอยู่ในห้องสมุดมากขึ้นหลายเท่า